Pas luftë së dytë botërore edhe pse shqiptarët në Ballkan ishin rreshtuar me grupin fitues të luftës kundër nazizmit mbi popullin shqiptar ndodhi edhe një tragjedi më e madhe, ajo e ricoptimit të tokave shqiptare nga fqinjët e saj Jugosllavia dhe Greqia. Ndër Tragjeditë të mëdha të kësaj ndarje e pësuan edhe shqiptarët nga Çamëria të cilët u masakruan dhe u dëbuan me forcë nga tokat dhe shtëpitë e tyre në fund të vitit 1944-1945. Pasi u përzunë me dhunë nga Greqia shqiptarëve nga Çamëria iu përvetësuan pasuritë dhe ju hoqën në mënyrë kolektive e drejtë e shtetësisë greke. Edhe pse pjesa tjetër e kombit shqiptar në ish-Jugosllavi po kalonte një dhunë të ashpër diktatoriale komuniste nuk e kishin harruar Çamërinë. Shpeshherë shqiptarët nga ish-Jugosllavia kur kalonin nëpër Greqi pranë fshatrave ku banonin shqiptarët gjenin mënyrat për të folur me banorët, mbase dikush do tua kthente në gjuhën e tyre shqipe. Nga rrëfimet e shumë miqve tanë kanë treguar se kanë takuar çamë që u kishin shpëtuar dëbimeve në vitet e shkuara dhe kanë ndier një mallëngjim të pa parë. Kjo ka ndodhur edhe për arsye sepse Shqipëria ishte e mbyllur në izolim të plotë.
Në fillim të viteve 1990, kur era e demokracisë përfshiu të gjitha vendet ish-Komuniste lidhjet midis të gjithë shqiptarëve në Ballkan u rivendosën. Andej dhe këtej kufijve filloji lëvizja e lirshme e njerëzve të një gjaku e gjuhe, por kjo lëvizje iu ndalua vetëm çamëve për të vizituar edhe si turistë vatrat e tyre.
Me kushtet e reja politike të krijuara në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe në Ballkan, u zgjeruan mundësitë për një bashkëpunim më të gjerë kulturore dhe arsimore midis shqiptarëve andej dhe këtej kufirit, pra edhe në Çamëri.
E kush mund t’u ndihmojë çamëve rrugët e rikthimit në Çamëri? Kush ka detyrë dhe obligim, por dhe mundësinë për t’u treguar rrugën e shumëdëshiruar vëllezërve çam?
Pikspari vet çamët që jetojnë brenda Shqipërisë dhe jashtë saj duhet të jenë më të organizuar dhe të njëzëshëm në kërkesat e tyre. Pastaj intelektualët, lidershipi politik shqiptar brenda dhe jashtë Republikës së Shqipërisë, por me theks të veçantë qendrat vendose të shteteve perëndimore që kultivojnë dhe veprojnë në bazë të parimeve themelore të demokracisë. Ndër të cilat janë të drejtat e njeriut, e drejta e pronës, e drejta e ruajtjes së gjuhës amtare, liria e fesë dhe e shtypit etj. Pa i harruar edhe gjykatat ndërkombëtare për të cilat mendoj se është koha që ta ngrenë zërin e tyre kundër gjenocidit të shtetit grek mbi popullatën çame
Ndoshta është e hidhur që themi se në shekullin e kaluar, intelektualë dhe politikanë e Shqipërisë Komuniste, jo vetëm që nuk luftuan për t’i treguar rrugën e rikthimit çamëve në tokat e tyre, por bënë çmos për të izoluar çështjen e tragjedisë së shqiptarëve nga Çamëria.
Intelektualët e sotëm, nuk duhet të kenë të njëjtën pikëpamje, sepse janë të ndërgjegjësuar për problemin dhe mendojnë se do t’i japin shpejt a vonë llogari historisë që nuk korruptohet, që mban letër e pendë për të shkruar.
Nga njohja e thellë e historisë së vërtetë të çamëve do të ndërgjegjësohen politikanët, diplomatët dhe deputetët e Kuvendit të Shqipërisë të cilët edhe më fortë duhet ti bien borisë për të drejtat e shqiptarëve jo vetëm për ata që jetojnë në Çamëri, por edhe të atyre të përzënë me dhunë nga Çamëria. Ky obligim ndodhet kryesisht në supet e intelektualëve. Në mënyrë të veçantë, intelektualëve që jetojnë dhe punojnë jashtë shtetit të sotëm shqiptar. Ata edhe pse ndodhen jashtë shtetit zyrtar shqiptar, kanë avantazhin të shohin çka ndodh atje, me qartësi mendore më të madhe dhe më objektivisht. Kjo edhe prej përvojës që kanë nga kontakti me popujt e tjerë që jetojnë në shtetet multietnike për zgjidhjen e problemeve kombëtare.
Detyrë të rëndësishme për intelektualët që veprojnë jashtë Republikës së Shqipërisë do të konsideroja kultivimin adekuart të ndërgjegjësimit dhe përqendrimin në gjetjen e lidhjes së hallkave të humbura të zinxhirit kombëtar. Për sa u përket atyre që janë brenda Shqipërisë, intelektualë, artiste dhe në përgjithësi njerëzit e mendjes dhe të artit, kuptohet se ata kanë peshën më të madhe të gjetjes së rrugëve dhe vendimmarrjen e zgjidhjeve të problemeve të ndryshme.
Periudhat e kryengritjeve, e ndërrimeve me dhunë të sistemit, ose dhe të ndërrimeve të thjeshta në strukturat sociale-ekonomike të një shteti, mbartin një rrezik që nuk duket menjëherë. Brenda një periudhe të shkurtër mund të përmbysen dhe të rrëzohen vlera kombëtare shekujsh me ndërgjegje ose pa ndërgjegje.
Nga ana tjetër, kjo liri e befasishme mbas gjysmë shekulli primitivizmi dhe izolimi nga modernizimet kulturore dhe artistike, e ka shndërruar zemrën e tij në një arë të etur që është gati të pranojë jo vetëm shiun e pastër dobiprurës, por edhe çdo lloj ujërash të qelbura. Me një predispozitë të tillë psikologjike si mund të rezistojë ndaj “asimilimit kulturor” që ndodhet në kulmin e tij? Si mund të rezistojë ndaj “asimilimit të joshjes me të holla”? Prandaj kultivimi i një trungu kombëtar kulturor është i domosdoshëm dhe i nevojshëm, njësoj i barazvleshëm me forcimin ushtarak të mbrojtjes së një kombi, të një populli sot e përherë. Popujt që humbën identitetin e tyre kulturor shpejt u zhdukën. Tek shumë intelektualë dhe artistë që kanë ikur në emigracion vërehet rreziku i asimilimit kulturor dhe i joshjes duke bërë emër nëpër botë. Rrjedhimisht ata që nisen me synimin të bëjnë vepra botërore, duke mos shikuar popullin e vet. Pra, intelektualët e mëdhenj të kombit shqiptar janë ata që duhet ti tregojnë rrugën e vërtetë çamëve për rikthimin në vatrën e të parëve. Po në çfarë mënyre?
Sot jetojmë në botën e qytetëruar ku luftërat zhvillohen dhe fitohen me fjalë, me diplomaci. Pra, me rrugë demokratike, me ligjet e të drejtave të njeriut, konventat që janë firmosur nga shtetet që pretendojnë se janë demokratike.
Përskaj të gjitha këtyre argumenteve që u potencuan unë dua të marr një shembull konkret i cili mund të jetë rrugë në bazë të së cilës mund të arrihet zgjidhja e problemit çam dhe të gjithë popujve të tjerë me probleme të njëjta. Shembulli konkret është kur Gjykata Ndërkombëtare e Hagës diskutoji pas 100 viteve për gjenocidin turk mbi armenët. Kur kemi parasysh këtë fakt atëherë me të drejtë shtrohet pyetjen: Pse Gjykatat Ndërkombëtare nuk mund të diskutojnë për gjenocidin grek ndaj çamëve, turqve, egjeasve dhe hebrenjve? Për kundër faktit gjenocidi kundër këtyre ka ndodhur para 60 e ca viteve si dhe faktin se ende kemi njerëz, dëshmitarë të gjallë që mund të dëshmojnë për metodat ç’njerëzore që grekët përdorën ndaj çamëve, turqve, egjeasve dhe hebrenjve.
Pas viteve 1990 kemi disa Rezoluta pozitive për çështjen çame si:
Kuvendi i Republikës së Shqipërisë me Dekret numër 7839 i datës 30 qershor 1994, shpall 27 Qershorin si “Dita e gjenocidit ndaj shqiptarëve të Çamërisë nga shovinizmi grek.
Në Janar të vitit 1995 në Kuvendin e OKB-s që u mbajt në Hagë u aprovua Rezoluta Nr.12 që kërkon riatdhesimin e çamëve në trojet e tyre në Greqi, rifitimin e pronave të sekuestruara nga shteti grek dhe të fitojnë të gjitha të drejtat që dalin nga Konventat Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut.
Më 8 Prill, 2004 Kuvendi i Shqipërisë miratoj Rezolutën ku kërkohet zgjidhja e çështjes çame midis dy vendeve Greqisë dhe Shqipërisë, rezoluta ishte kërkuar nga shoqata Çamëria. Kjo Rezolutë e miratuar me shumicë votash ishte mbajtur e fshehur deri në vitin 2013 ku edhe doli në fletoren zyrtare të Kuvendit të Shqipërisë.
