Cilat janë ngjarjet që kanë shënuar shqiptarët dhe botën në vitin 1918?
Nga Agron SHALA
Në ora 11, të ditës 11 të muajit 11 të vitit 1918, përfundoi lufta më e madhe që njohu historia deri atëherë, e që do të njihej më vonë si Lufta e Parë Botërore. Thuhet se gjatë kësaj lufte u vranë nëntë milionë ushtarë e gjashtë milionë civilë. Kaosi që shkaktoi lufta ndihmoi edhe në përhapjen e Gripit Spanjoll, që do të shkaktonte edhe më shumë viktima: nga 50-100 milionë! Bota ishte shndërruar në një varr masiv. Por, përfundimi i luftës ishte shpresë për një fillim të ri. Së paku kështu mendohej.
Fitimtarët e Antantës dalin nga treni ku kapitullon Gjermania: Ferdinand Foch (mareshal francez, i dyti nga e djathta), Rosslyn Wemyss (baroni dhe admirali britanik, në anën e djathtë të Fochit) dhe George Hope (admirali britanik, i pari djathtas). Në të njëjtin tren Adolf Hitleri do të kërkojë që të nënshkruhet kapitullimi i Francës më 22 qershor 1940.
Në fakt, përfundimi i Luftës së Parë Botërore u shënua me shumë padrejtësi. Bota u nda në taborin fitues dhe në atë humbës. E, humbësit humbën shumë keq. Perandoria gjermane u shua dhe pas Traktatit të Versajës populli gjerman u dënua të paguante 269 miliardë marka ari – afro 100 mijë tonelata ar – shumë e papërballueshme kjo për një vend të shkatërruar ekonomikisht nga luftimet. Plani gjerman parashihte që kjo shumë mund të paguhej deri në vitin 1988, por vendi kaplohej shpesh nga krizat, për çka Franca pushtoi rajonin e pasur të Rurit.
“Treni i Fochit” më 22 qershor 1940, në të njëjtin vend ku ka qenë më 11 nëntor 1918. Në foto shihen ushtarët gjermanë tek bëhen gati për hakmarrje: kapitullimin e Francës!
Në vitin 2010, Gjermania e lau këstin e fundit të këtij reparacioni në shumën prej 70 milionë eurove. Dhe, ky reparacion ishte mësim për vendimet që fituesit morën pas Luftës së Dytë Botërore: populli nuk duhet të dënohet, por liderët! Kjo ishte evidente në rastin e ish-Jugosllavi, e sidomos të Kosovës në raport me Serbinë si nxitëse e luftërave dhe zbatuese e shkatërrimeve, vrasjeve e spastrimeve etnike.
Spitalet e mbushura me të prekurit nga Gripi Spanjoll
Në anën tjetër, Traktati i Sevrës më 1920 rrezikonte ekzistencën e asaj që do të quhej më vonë Turqi, sepse parashikohej që pjesa më e madhe e këtij territori të ishte nën kontrollin e Francës, Italisë, Greqisë, Britanisë dhe Armenisë. Për herë të parë pas vitit 1453, do të pushtohej Stambolli. Ujërat e këtij shteti preken në çdo skutë me Greqinë, që zotëron pothuajse të gjithë ishujt në Mesdhe (që i ka edhe sot). Kjo padrejtësi do të çojë në një luftë tjetër, atë për pavarësi dhe atë kundër Greqisë. Dhe, nga këto luftëra do të lindë miti i babait të kombit turk, shqiptarit që ia ktheu shpresën dhe dinjitetin një shteti të madh, e që vetë i mbështeti politikat antishqiptare në Ballkan – Mustafa Kemal Ataturku.
Me këtë gjendje kaotike të Perandorisë Otomane, nis administrimi britanik i Palestinës dhe fillimi i një problemi që ende nuk po gjen zgjidhje.
Bullgaria do të dënohej me 2.25 miliarda franka ari, por meqë nuk mund t’i paguante, detyrohej të dërgonte bagëti në Greqi, në Rumani dhe në Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene. Shtetit të fundit detyrohej t’ia dërgonte çdo vit 50 mijë tonelata thëngjill. Për shkak të varfërisë në vend, Konferenca e Lozanës më 1932 e liroi Bullgarinë nga reparacionet.
Turqia sipas Traktatit të Sevrës
Nga reparacionet u kursye Perandoria Austro-Hungareze, që u copëtua, ndërsa sundimtarët me traditën më të vjetër mbase në botë, Habsburgët, u lanë pothuajse pa asgjë. Austria, shteti që definoi me shekuj politikën evropiane, që dërgoi kulturë kudo ku shkeli, mbeti pa dalje në det, një vend i varfër e i pashpresë. Me shkatërrimin e Perandorisë Austro-Hungareze, u shuan edhe shpresat se do të bashkoheshin në një shtet tokat e copëtuara shqiptare.
Dhe, kush doli shteti që do të fitonte më së shumti?
Serbia, shteti që ishte shkaktari kryesor i nisjes së Luftës së Madhe.
Arqiduka Franz Ferdinand, me gruan e tij Sophie, ditën e vrasjes në Sarajevë
Më 28 qershor 1914, serbi Gavrillo Princip, anëtar i organizatës nacionaliste “Bosnja e Re” do të vriste në Sarajeve trashëgimtarin e fronit të Perandorisë austro-hungareze – arqidukën Franz Ferdinand (ai do të vdiste më 28 prill 1918, në burgun e Terezinit). Në fakt, “Bosnja e Re” ishte si degë e organizatës terroriste serbe “Dora e Zezë” (“Crna Ruka”), në krye të së cilës qëndronte koloneli serb Dragutin Dimitrijeviq, i njohur me nofkën Apis. Ky, në qershor të vitit 1903, në mënyrë mizore vrau mbretin serb, gruan e tij, kryeministrin dhe ministrin e Mbrojtjes të Serbisë. Mbreti i deriatëhershëm, Aleksandër Obrenoviq, njihej më shumë për politikat e tij properëndimore, ndërsa Apisi natyrisht se donte që politika serbe të anonte kah Rusia. Kështu, me këtë atentat, më 1903 mori fund dinastia e Shtëpisë së Obrenoviqëve, ndërsa në pushtet – nga ekzili – erdhi Shtëpia e Karagjorgjëve, në krye me Petar Karagjorgjeviqin.
Ilustrim i shtypit italian i ekzekutimit mizor të Aleksandër Obrenoviqit dhe gruas së tij Draga
Serbia që nga viti 1878 kur njihet si shtet – gjoja si viktima më e madhe e pushtimit otoman – kishte zgjeruar territoret e saj me pushtime. Pas luftërave ballkanike ajo pushtoi Kosovën, Sanxhakun, Maqedoninë… Dhe, apetitet e saj pushtuese, për të qenë popull dominues në juglindje të Evropës, nuk u shuan. Prandaj, atentati i Sarajevës nuk ishte gjë tjetër pos ambicie ekspansioniste e Serbisë për ta aneksuar Bosnje e Hercegovinën, e cila në atë kohë ishte nën kontrollin e Austro-Hungarisë.
Dhe, çfarë ndodhi pastaj?
Ultimatumi i Qershorit me 10 pika drejtuar nga ana e Austro-Hungarisë. Serbia, e frikësuar dhe pa mbështetjen e Francës dhe të Rusisë të dobësuara ushtarakisht, pranoi të gjitha pikat pos atë të gjashtë – që policët e Austro-Hungarisë të veprojnë për hetime në Serbi – sepse, me këtë cenohej sovraniteti i saj shtetëror. Më 28 korrik Austro-Hungaria i shpalli luftë Serbisë dhe pastaj filloi ajo që njihet si Lufta e Parë Botërore.
Apisi, një nga zbatuesit kryesorë të planeve për “Serbinë e Madhe”
Serbia edhe sot mundohet ta lajë veten nga ky akt terrorist, siç ka bërë në të kaluarën dhe siç bën edhe sot, duke ndërlidhur krimet e saj vetëm me emrat e individëve. Prandaj, vlen të kujtojmë se Apisi, njeriu më me ndikim në qarqet politike serbe, u pushkatua nga ata që i solli në pushtet, më 24 qershor 1917, në Korfuz të Greqisë, gjoja për shkak të planifikimit të atentatit ndaj regjentit Aleksandri i I-rë Karagjorgjeviq. Por, në fakt, ai u pushkatua nga politika për t’u shfajësuar ndaj austro-hungarezëve se shteti serb nuk ishte i përzier në atentatin e Sarajevës dhe se Serbia nuk ishte fajtore për fillimin e Luftës së Parë Botërore. Mos të harrojmë se në këtë vit, kur SHBA-të nuk ishin të involvuara në luftë, bota besonte se Fuqitë e Boshtit Qendror do të dilnin fituese të kësaj lufte, prandaj serbët donin me çdo kusht të ruanin shtetin e tyre e të ishin në anën e fituesit!
Planet për “Serbinë e Madhe”, sipas Raportit të Komisionit Ndërkombëtar për Hetimin e Shkakut dhe Zhvillimit të Luftërave Ballkanike (1912–1913)
Përfundimi i Luftës së Parë Botërore solli padrejtësi: zgjerimin më të madh të Serbisë. Ata më parë kishin pushtuar Kosovën dhe Maqedoninë, por tash tokë e tyre do të jetë edhe Bosnja dhe Hercegovina, Vojvodina dhe Mali i Zi – mbretin e të cilit, Nikollën e I-rë, e shkarkojnë me intriga përmes Parlamentit malazez më 26 nëntor 1918. Pos këtyre territoreve, ata do të kenë nën kontroll edhe Slloveninë dhe Kroacinë. Sepse, më 1 dhjetor do të krijojnë të ashtuquajturën Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene, që nuk ishte federatë, po një shtet nën sundimin serb (plan që e kishin hartuar më 20 korrik 1917 në Korfuz, aty ku u ekzekutua edhe Apisi). Mbretëria e Jugosllavisë, siç do të quhej më vonë ky shtet, nuk ishte e organizuar si federatë, por në banovina (rrethe), të themeluara në mënyrën që në gjashtë prej nëntë sa ishin, serbët të kishin shumicën etnike. Tokat shqiptare ishin ndarë në tri banovina.
Ndarja administrative e Mbretërisë së Jugosllavisë: 1. Banovina e Dravës (me Lubjanën si kryeqytet; 2. Banovina e Savës (me Zagrebin si kryeqytet; 3. Banovina e Vërbasit (Banja Llukën si kryeqytet; 4. Banovina bregdetare (me Splitin si kryeqytet; 5. Banovina e Drinës (me Sarajevën si kryeqytet; 6. Banovina e Zetës (Me Cetinjën si kryeqytet; 7. Banovina e Danubit (me Novi Sadin si kryeqytet; 8. Banovina e Moravës (me Nishin si kryeqytet; 9. Banovina e Vardarit (me Shkupin si kryeqytet)
Padrejtësitë e shkaktuara pas Luftës së Parë Botërore, botën e futën në Luftën e Dytë Botërore. Edhe nga kjo luftë serbët dolën duke luajtur rolin e viktimës, e madje duke e shpallur veten si popull që kanë vuajtur sa hebrenjtë. Propaganda serbe pohonte se në Kampin e Jasenovcit – në Kroacinë e pavarur nën regjimin ustash të Ante Paveliqit – janë vrarë mbi një milionë nga ta, duke anatemuar secilin që sillte fakte tjera (në Jasenovc thuhet se janë vrarë mbi 40 mijë serbë dhe po aq të kombësive tjera). Me këtë logjikë, pas vitit 1945 persekutohen shqiptarët si gjoja bashkëpunëtorë të nazifashizmit, pra shkelës të të drejtave të serbëve. Me këtë logjikë, gjoja për të mbrojtur serbët nga viktimizimi i mëtejmë, “nga përsëritja e së kaluarës”, kërcet lufta në Slloveni, në Kroaci, në Bosnje e Hercegovinë dhe në Kosovë.
Robërit shqiptarë, në vitin 1912 në Beograd
Dhe, a u shpallën serbët ndonjëherë fajtorë? Jo, sepse edhe luftërat e fundit i ndërlidhin me emrin e vetëm një njeriu që vetë e ngrisin dhe e mbajnë në pushtet: dikur me Apisin e më vonë me Sllobodan Millosheviqin. Ky i fundit vdiq në Tribunalin e Hagës, pa u shpallur fajtor.
Tendenca e Serbisë për ta cilësuar veten “viktimë”, nuk është vështirë të vërehet, sidomos në raportet e saj ndaj Kosovës. Kjo u vërejt edhe në 100-vjetorin e shënimit të përfundimit të Luftës së Parë Botërore, në Paris, aty ku të pranishëm ishin rreth 80 krerë shtetesh. Meqë presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi, ishte pranë liderëve të fuqishëm të botës (pas rreshtit ku ishin presidenti francez Emannuel Macron, kancelarja gjermane Angela Merkel, presidenti amerikan Donald Trump dhe ai rus Vladimir Putin), e ai i Serbisë, Aleksandar Vuçiq diku në një qoshe të parëndësishme ku nuk shihej fare, ata folën prapë për padrejtësi, për fyerje, për viktimizim… Për pak sa nuk e nisën një luftë të re! Prandaj, e mira e kësaj është kur kujton se për dallim nga viti 1918, Serbia nuk është as e madhe si dikur, as e fuqishme për të imponuar vullnetin e saj te pjesa më e madhe e Ballkanit, e as nuk e ka mbështetjen e fuqive të mëdha.
Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”
Më 1918, u ripushtuan me krime tokat shqiptare në Kosovë, në Mal të Zi e në Maqedoni. Për këtë arsye, në Shkodër, në maj 1918 u formua Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”, qëllimi kryesor i së cilës ishte çlirimi i Kosovës dhe viseve tjera shqiptare që ishin shkëputur padrejtësisht më 1913 dhe bashkimi i tyre me Shqipërinë. Emrat që ndërlidhen me këtë Komitet janë: Bajram Curri, Hoxhë Kadri Prishtina, Sali Nivica, Niman Ferizi, Hasan Prishtina, Bedri Pejani, Qamil Bala, Sali Rama, Hafiz Ismet Dibra etj. Po më 1918 nisi rezistenca e armatosur në Kosovë, e njohur si Lëvizja Kaçake, e udhëhequr nga Azem Galica.
Më 1918 francezët vazhdonin të ishin në Korçë e italianët në Vlorë, meqë në bazë të Marrëveshjes së fshehtë të Londrës, Italia do të merrte jugun e Shqipërisë dhe protektorat mbi shtetin shqiptar. Në Kongresin e Lushnjës, delegatët shqiptarë do të vendosnin t’i përzinin italianët nga Vlora.
Bombardimi i Durrësit në tetor 1918
Për të mbrojtur interesat shqiptare, më 25-27 dhjetor u mbajt Kongresi i Durrësit. Qëllimi ishte formimi i një qeverie të re dhe prezantimi i qëndrimeve në Konferencën e Paqes në Paris që do të mbahej më 1919. Më 8 janar 1918, u dha edhe deklarata e Katërmbëdhjetë Pikave e presidentit Woodrow Wilson që përmbante parimet për negociatat për paqe për të përfunduar Luftën e Parë Botërore. Në pikën 11 të deklaratës kërkohej që Serbia të kishte dalje në det. Në Konferencën e Parisit, Wilson do të ishte mbrojtësi më i zëshëm i pavarësisë së Shqipërisë, për çka Faik Konica do të deklaronte: “Gjithë shqiptarët duhet t’i ngrenë Wilsonit një monument të pavdekur në zemrat e tyre”!
Para se të fillonte kjo konferencë, më 15 dhjetor 1918, studentët shqiptarë të Vjenës ia dërgojnë Wilsonit një letër me këtë përmbyllje: “Zotëri President! Në qoftë se në vendimin e paqes nji komb lihet i pa njojtun edhe do të përdoret kaq pa-drejtësisht, a mundet kurrë n’atë anë të botës të sigurohet paqa? Shqipnia, sikundër Konferenca e Londonit e kufizoj, kurrë s’mundei të rronte, kishte farën e vdekjes në gjakun e saj që në lindien e vetë. Me këtë mënyrë, Zotërie, deri tash bota na ka përdoruar mizorisht, prandaj ngremë zërin tonë tek Ju, si mbrojtësi i njerëzimit, duke e ditur sigur se marria pjesë e Shteteve të Bashkuara nën udhëheqien të drejtë e të ndershme të Zotërisë s’Uaj në Kongresin e Paqës, drejtësia do të përmbushet dhe shqiptarët duke pasur të drejtën e vetvotimit për formën e qeverimit të tyre do të kenë lejen, si një komb i lirë, të hyjn në Lidhien e Kombëve. […] Në emër të studentëve shqiptarë në Wien, të përvujtunit Jan Basho, Remzi Bape, H. Hifzi, Nush Bushati, Djevat Korça, Luigj Kakariqi, Gjovalin Gjiadri, Raku Buda, Fuad Aslan.”
Përfaqësuesit e shoqatës shqiptare “Vatra”, që takojnë presidentin Wilson në Uashington
Viti 1918 ishte vit i pavarësive. Më 1917, Finlanda shpalli pavarësinë nga Rusia. Më 4 janar 1918 kjo pavarësi u pranua nga Rusia dhe fuqitë tjera të mëdha të Evropës, përfshirë Gjermaninë dhe Francën. Më 22 janar, Republika Popullore e Ukrainës shpalli pavarësinë nga Rusia; më 16 shkurt, shpallet edhe pavarësia e Lituanisë nga Rusia; më 25 mars pavarësinë nga Rusia e shpall edhe Republika Popullore e Bjellorusisë; më 22 prill, pavarësinë nga Rusia e shpallin edhe Armenia, Azerbajxhani dhe Gjeorgjia, duke formuar Republikën Demokratike Federative të Transkaukazit, për t’u ndarë prapë secila si shtet veç e veç më 28 maj; më 7 tetor, Këshilli i Regjencës shpalli pavarësinë e Polonisë nga Perandoria Gjermane e më 3 nëntor nga Rusia; më 28 tetor, Çekosllovakia shpalli pavarësinë nga Austro-Hungaria; më 16 nëntor Hungaria shpalli pavarësinë nga Austria; më 18 nëntor shpallet pavarësia e Letonisë nga Rusia; më 28 nëntor nis lufta e Estonisë për pavarësi nga Rusia; më 1 dhjetor Islanda fiton pavarësinë nga Danimarka! Vendet e sipërpërmendura, që shpallën pavarësinë nga Rusia (pos Polonisë dhe Çekosllovakisë), do të bëheshin me dhunë pjesë e Bashkimit të Republikave Socialiste Sovjetike (BRSS).
Harta e Evropës më 1918
Kur është fjala te sundimtarët, duhet theksuar se më 4 korrik Mehmedi i VI-të shpallet sulltan i Perandorisë Otomane (do të sundonte deri më 1922, kur u shfuqizua sulltanati nga Ataturku). Më 16-17 korrik 1918, do të shuhej me vrasje familja perandorake ruse Romanov, nga revolucionarët bolshevikë. Kaizeri Wilhelmi i II-të i Gjermanisë, abdikon më 9 nëntor dhe vendosë të jetojë në ekzil në Holandë. Më 11 nëntor dorëzon pushtetin perandori Karli i I-rë i Austrisë, por nuk abdikoi, ndërsa më 12 nëntor Austria shpallet republikë.
Në këtë vit lindin edhe sunduesit e ardhshëm, ndër të cilët më të njohurit do të jenë: Helmut Schmidt (kancelar i Gjermanisë), Gamal Abdel Nasseri (president i Egjiptit), Konstantinos Mitsotakisi (kryeministër dhe themelues i një dinastie politikanësh në Greqi) dhe Nicolae Ceausescu (diktatori komunist i Rumanisë).
Perandori i fundit i Austrisë
Viti 1918 mbase është një nga vitet kur lindën më së shumti fitues të Nobelit – 22 të tillë: Gertrude B. Elion, Julian Schwinger, Arthur Kornberg, James Tobin, Frederick Reines, Kai Siegbahn, Richard Feynman, Edward B. Lewis, Edwin G. Krebs, Jerome Karle, Franco Modigliani, Bertram Brockhouse, Nelson Mandela, Paul D. Boyer, Frederick Sanger, Derek Barton, Martin Ryle, Kenichi Fukui, Jens Christian Skou, Ernst Otto Fischer, Aleksandr Solzhenitsyn dhe Anwar Sadat. Ndërkaq, vdiqën tre nobelistë: Louis Renault, Ernesto Teodoro Moneta dhe Karl Ferdinand Braun.
Më 1918 do të lindte edhe nëna e një nobelisti: nëna e Ferid Muratit, Henrietta Josephine Bowman.
Më 1918 Nobeli për Fizikë iu nda emrit që përmendet në çdo libër shkollor: Max Planck – babai i fizikës kuantike. E, 100 vjet më vonë, me emrin Nobel do të ndërlidhen një sërë skandalesh… seksuale! /Telegrafi/
Max Planck dhe Albert Einstein
